4. ยสฺสํทิสํสุตฺตวณฺณนา

[134] จตุตฺเถ ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ ภาเคหิ สุชาตตา ปญฺญาเปยฺย, สุชาต-สทฺโท จ ‘‘สุชาโต จารุทสฺสโน’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 553; เถรคา. 818) อาโรหสมฺปตฺติปริยาโยติ ชาติวเสน สุชาตตํ วิภาเวตุํ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตํฯ อโนรสปุตฺตวเสนปิ โลเก มาตุปิตุสมญฺญา ทิสฺสติ, อิธ ปน สา โอรสปุตฺตวเสน อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคฺคหณิโก’’ติ วุตฺตํฯ คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, คพฺภาสยสญฺญิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโสฯ เตนาห ‘‘สํสุทฺธาย มาตุกุจฺฉิยา สมนฺนาคโต’’ติฯ ยถาภุตฺตสฺส อาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณี, เตโชธาตุฯ ปิตา จ มาตา จ ปิตโรฯ ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหาฯ เตสํ ยุโค ปิตามหยุโค, ตสฺมา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา, ปิตามหทฺวนฺทาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ ปิตามหคฺคหเณเนว มาตามโหปิ คหิโตติ โส อฏฺฐกถายํ วิสุํ น อุทฺธโตฯ ยุค-สทฺโท เจตฺถ เอกเสสนเยน ทฏฺฐพฺโพ ‘‘ยุโค จ ยุโค จ ยุโค’’ติฯ เอวญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวินฺนํ คหิตเมว โหติฯ เตนาห ‘‘ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตา’’ติฯ ปุริสคฺคหณญฺเจตฺถ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสวเสน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ

อกฺขิตฺโตติ อปฺปตฺตกฺเขโปฯ อนวกฺขิตฺโตติ สมฺปตฺตวิวาทาทีสุ น อวกฺขิตฺโต น ฉฑฺฑิโตฯ ชาติวาเทนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป.… ปิตามหยุคา’’ติ เอเตน ขตฺติยสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคฺคหณิกภาวกิตฺตนโตฯ ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา กิริยาปราธาภาโวฯ กิริยาปราเธน หิ สตฺตา เขปํ ปาปุณนฺติฯ ‘‘อนุปกฺกุฏฺโฐ’’ติ อิมินา อยุตฺตสํสคฺคาภาโวฯ อยุตฺตสํสคฺคญฺหิ ปฏิจฺจ สตฺตา อกฺโกสํ ลภนฺติฯ

อฑฺฒตา นาม วิภวสมฺปนฺนตา, สา ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย วุจฺจตีติ อาห ‘‘โย โกจิ อตฺตโน สนฺตเกน วิภเวน อฑฺโฒ โหตี’’ติฯ ตถา มหทฺธนตาปีติ ตํ อุกฺกํสคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหตา อปริมาณสงฺเขน ธเนน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํฯ ภุญฺชิตพฺพโต ปริภุญฺชิตพฺพโต วิเสสโต กามา โภคา นามาติ อาห ‘‘ปญฺจกามคุณวเสนา’’ติฯ โกฏฺฐํ วุจฺจติ ธญฺญสฺส อาวสนฏฺฐานํ, โกฏฺฐภูตํ อคารํ โกฏฺฐาคารํฯ เตนาห ‘‘ธญฺเญน จ ปริปุณฺณโกฏฺฐาคาโร’’ติฯ เอวํ สารคพฺภํ โกโส, ธญฺญปริฏฺฐปนฏฺฐานญฺจ โกฏฺฐาคารนฺติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตโต อญฺญถา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยถา อสิโน ติกฺขภาวปริหารโก ปฏิจฺฉโท ‘‘โกโส’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ รญฺโญ ติกฺขภาวปริหารํ กตฺวา จตุรงฺคินี เสนา โกโสติ อาห ‘‘จตุพฺพิโธ โกโส หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี’’ติฯ วตฺถโกฏฺฐาคารคฺคหเณเนว สพฺพสฺสปิ ภณฺฑฏฺฐปนฏฺฐานสฺส คหิตตฺตา ‘‘ติวิธํ โกฏฺฐาคาร’’นฺติ วุตฺตํฯ

ยสฺสา ปญฺญาย วเสน ปุริโส ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วุจฺจติ, ตํ ปณฺฑิจฺจนฺติ อาห ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต’’ติฯ ตํตํอิติกตฺตพฺพตาสุ เฉกภาโว พฺยตฺตภาโว เวยฺยตฺติยํฯ สมฺโมหํ หิํสติ วิธมตีติ เมธา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวีฯ ฐาเน ฐาเน อุปฺปตฺติ เอติสฺสา อตฺถีติ ฐานุปฺปตฺติ, ฐานโส อุปฺปชฺชนปญฺญาฯ วฑฺฒิอตฺเถติ วฑฺฒิสงฺขาเต อตฺเถฯ

ยสฺสํทิสํสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-9. ปตฺถนาสุตฺตาทิวณฺณนา

[135-9] ปญฺจเม หตฺถิสฺมินฺติ หตฺถิสิปฺเปฯ หตฺถีติ หิ หตฺถิวิสยตฺตา หตฺถิสนฺนิสฺสิตตฺตา จ หตฺถิสิปฺปํ คหิตํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ วยตีติ วโย, โสภเนสุ กตฺถจิ อปกฺขลนฺโต อวิตฺถายนฺโต ตานิ สนฺธาเรตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ น วโย อวโย, ตานิ อตฺถโต สทฺทโต จ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติฯ อวโย น โหตีติ อนวโยฯ ทฺเว ปฏิเสธา ปกติํ คเมนฺตีติ อาห ‘‘อนวโยติ สมตฺโถ’’ติฯ ฉฏฺฐาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปตฺถนาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. โสตสุตฺตวณฺณนา

[140] ทสเม ติพฺพานนฺติ ติกฺขานํฯ ขรานนฺติ กกฺกสานํฯ กฏุกานนฺติ ทารุณานํฯ อสาตานนฺติ นสาตานํ อปฺปิยานํฯ น ตาสุ มโน อปฺเปติ, น ตา มนํ อปฺปายนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ อมนาปาฯ

โสตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ราชวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(15) 5. ติกณฺฑกีวคฺโค

1. อวชานาติสุตฺตวณฺณนา

[141] ปญฺจมสฺส ปฐเม ทตฺวา อวชานาตีติ เอตฺถ เอโก ภิกฺขุ มหาปุญฺโญ จตุปจฺจยลาภี โหติ, โส จีวราทีนิ ลภิตฺวา อญฺญํ อปฺปปุญฺญํ อาปุจฺฉติฯ โสปิ ตสฺมิํ ปุนปฺปุนํ อาปุจฺฉนฺเตปิ คณฺหาติเยวฯ อถสฺส อิตโร โถกํ กุปิโต หุตฺวา มงฺกุภาวํ อุปฺปาเทตุกาโม วทติ ‘‘อยํ อตฺตโน ธมฺมตาย จีวราทีนิ น ลภติ, อมฺเห นิสฺสาย ลภตี’’ติฯ เอวมฺปิ ทตฺวา อวชานาติ นามฯ เอโก ปน เอเกน สทฺธิํ ทฺเว ตีณิ วสฺสานิ วสนฺโต ปุพฺเพ ตํ ปุคฺคลํ ครุํ กตฺวา คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล จิตฺตีการํ น กโรติ, อาสนนิสินฺนฏฺฐานมฺปิ น คจฺฉติฯ อยมฺปิ ปุคฺคโล สํวาเสน อวชานาติ นามฯ อาเธยฺยมุโขติ อาทิโต เธยฺยมุโข, ปฐมวจนสฺมิํเยว ฐปิตมุโขติ อตฺโถฯ ตตฺถายํ นโย – เอโก ปุคฺคโล สารุปฺปํเยว ภิกฺขุํ ‘‘อสารุปฺโป เอโส’’ติ กเถติฯ ตํ สุตฺวา เอส นิฏฺฐํ คจฺฉติ, ปุน อญฺเญน สภาเคน ภิกฺขุนา ‘‘สารุปฺโป อย’’นฺติ วุตฺเตปิ ตสฺส วจนํ น คณฺหาติฯ อสุเกน นาม ‘‘อสารุปฺโป อย’’นฺติ อมฺหากํ กถิตนฺติ ปุริมภิกฺขุโนว กถํ คณฺหาติฯ อปโรปิสฺส ทุสฺสีลํ ‘‘สีลวา’’ติ กเถติฯ ตสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา ปุน อญฺเญน ‘‘อสารุปฺโป เอโส ภิกฺขุ, นายํ ตุมฺหากํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺโต’’ติ วุตฺเตปิ ตสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา ปุริมํเยว กถํ คณฺหาติฯ อปโร วณฺณมฺปิ กถิตํ คณฺหาติ, อวณฺณมฺปิ กถิตํ คณฺหาติเยวฯ อยมฺปิ อาเธยฺยมุโขเยว นาม อาธาตพฺพมุโข, ยํ ยํ สุณาติ, ตตฺถ ตตฺถ ฐปิตมุโขติ อตฺโถฯ

โลโลติ สทฺธาทีนํ อิตฺตรกาลปฺปติตตฺตา อสฺสทฺธิยาทีหิ ลุลิตภาเวน โลโลฯ อิตฺตรภตฺตีติอาทีสุ ปุนปฺปุนํ ภชเนน สทฺธาว ภตฺติเปมํฯ สทฺธาเปมมฺปิ เคหสฺสิตเปมมฺปิ วฏฺฏติ, ปสาโท สทฺธาปสาโทฯ เอวํ ปุคฺคโล โลโล โหตีติ เอวํ อิตฺตรสทฺธาทิตาย ปุคฺคโล โลโล นาม โหติฯ หลิทฺทิราโค วิย, ถุสราสิมฺหิ โกฏฺฏิตขานุโก วิย, อสฺสปิฏฺฐิยํ ฐปิตกุมฺภณฺฑํ วิย จ อนิพทฺธฏฺฐาเน มุหุตฺเตน กุปฺปติฯ มนฺโท โมมูโหติ อญฺญาณภาเวน มนฺโท, อวิสยตาย โมมูโห, มหามูฬฺโหติ อตฺโถฯ

อวชานาติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. อารภติสุตฺตาทิวณฺณนา

[142-3] ทุติเย อารภตีติ เอตฺถ อารมฺภ-สทฺโท กมฺมกิริยหิํสนวีริยโกปนาปตฺติวีติกฺกเมสุ วตฺตติฯ ตถา เหส ‘‘ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา’’ติ (สุ. นิ. 749) กมฺเม อาคโตฯ ‘‘มหารมฺภา มหายญฺญา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา’’ติ (สํ. นิ. 1.120; อ. นิ. 4.39) กิริยายฯ ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารภนฺตี’’ติ (ม. นิ. 2.51) หิํสเนฯ ‘‘อารมฺภถ นิกฺขมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ (สํ. นิ. 1.185; เนตฺติ. 29; เปฏโก. 38; มิ. ป. 5.1.4) วีริเยฯ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 195; ม. นิ. 1.293) โกปเนฯ ‘‘อารภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ (อ. นิ. 5.142; ปุ. ป. 191) อยํ ปน อาปตฺติวีติกฺกเม อาคโต, ตสฺมา อาปตฺติวีติกฺกมวเสน อารภติ เจว, ตปฺปจฺจยา จ วิปฺปฏิสารี โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ อนธิคตตฺตา ยถาสภาวโต น ชานาติฯ ยตฺถสฺสาติ ยสฺมิํ อสฺส, ยํ ฐานํ ปตฺวา เอตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ อตฺโถฯ กิํ ปน ปตฺวา เต นิรุชฺฌนฺตีติ? อรหตฺตมคฺคํ, ผลปฺปตฺตสฺส ปน นิรุทฺธา นาม โหนฺติฯ เอวํ สนฺเตปิ อิธ มคฺคกิจฺจวเสน ปน ผลเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อารภตี น วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, ตํ ปเนส เทเสตุํ สภาคปุคฺคลํ ปริเยสติ, ตสฺมา น วิปฺปฏิสารี โหติฯ น อารภติ วิปฺปฏิสารี โหตีติ อาปตฺติํ น อาปชฺชติ, วินยปญฺญตฺติยํ ปน อโกวิทตฺตา อนาปตฺติยา อาปตฺติสญฺญี หุตฺวา วิปฺปฏิสารี โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘น อารภติ น วิปฺปฏิสารี โหตี’’ติ โย วุตฺโต, กตโร โส ปุคฺคโล? โอสฺสฏฺฐวีริยปุคฺคโลฯ โส หิ ‘‘กิํ เม อิมสฺมิํ กาเล ปรินิพฺพาเนน, อนาคเต เมตฺเตยฺยสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วิสุทฺธสีโลปิ ปฏิปตฺติํ น ปูเรติฯ โส หิ ‘‘กิมตฺถํ อายสฺมา ปมตฺโต วิหรติ, ปุถุชฺชนสฺส นาม คติ อนิพทฺธา, ตสฺมา หิ เมตฺเตยฺยสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขีภาวํ ลเภยฺยาสิ, อรหตฺตตฺถาย วิปสฺสนํ ภาเวหี’’ติ โอวทิตพฺโพวฯ

สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาว อปรทฺธํ วต อายสฺมตา, เอวํ สนฺเตปิ มยํ อายสฺมนฺตํ ยาจาม, เทเสตพฺพยุตฺตกสฺส เทสนาย, วุฏฺฐาตพฺพยุตฺตกสฺส วุฏฺฐาเนน, อาวิกาตพฺพยุตฺตกสฺส อาวิกิริยาย อารมฺภเช อาสเว ปหาย สุทฺธนฺเต ฐิตภาวปจฺจเวกฺขเณน วิปฺปฏิสารเช อาสเว ปฏิวิโนเทตฺวา นีหริตฺวา วิปสฺสนาจิตฺตญฺเจว วิปสฺสนาปญฺญญฺจ วฑฺเฒตูติฯ อมุนา ปญฺจเมน ปุคฺคเลนาติ เอเตน ปญฺจเมน ขีณาสวปุคฺคเลนฯ สมสโม ภวิสฺสตีติ โลกุตฺตรคุเณหิ สมภาเวเนว สโม ภวิสฺสตีติ เอวํ ขีณาสเวน โอวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ ตติยํ อุตฺตานเมวฯ

อารภติสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-6. ติกณฺฑกีสุตฺตาทิวณฺณนา

[144-6] จตุตฺเถ ปฏิกูเลติ อมนุญฺเญ อนิฏฺเฐฯ อปฺปฏิกูลสญฺญีติ อิฏฺฐากาเรเนว ปวตฺตจิตฺโตฯ อิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ อุปเนติ ปวตฺเตติฯ อนิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมินฺติ อนิฏฺเฐ สตฺตสญฺญิเต อารมฺมเณฯ เมตฺตาย วา ผรตีติ เมตฺตํ หิเตสิตํ อุปสํหรนฺโต สพฺพตฺถกเมว วา ตตฺถ ผรติฯ ธาตุโต วา อุปสํหรตีติ ธมฺมสภาวจินฺตเนน ธาตุโต ปจฺจเวกฺขณาย ธาตุมนสิการํ วา ตตฺถ ปวตฺเตติฯ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวาติ สภาวโต อานุภาวโต จ อุปติฏฺฐนฺตํ อารมฺมเณ ปฏิกูลภาวํ อปฺปฏิกูลภาวญฺจาติ ตํ อุภยํ ปหาย อคฺคเหตฺวา, สพฺพสฺมิํ ปน ตสฺมิํ มชฺฌตฺโต หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ มชฺฌตฺโต หุตฺวา วิหริตุกาโม ปน กิํ กโรตีติ? อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อาปาถํ คเตสุ เนว โสมนสฺสิโต โหติ, น โทมนสฺสิโต โหติฯ อุเปกฺขโก วิหเรยฺยาติ อิฏฺเฐ อรชฺชนฺโต อนิฏฺเฐ อทุสฺสนฺโต ยถา อญฺเญ อสมเปกฺขเนน โมหํ อุปฺปาเทนฺติ, เอวํ อนุปฺปาเทนฺโต ฉสุ อารมฺมเณสุ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก วิหเรยฺยฯ เตเนวาห ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขาวเสน ปญฺจโม’’ติฯ อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนลกฺขณาย ฉสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตนโต ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา’’ติ ลทฺธนามาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วเสน ปญฺจโม วาโร วุตฺโตติ อตฺโถฯ ปญฺจมํ ฉฏฺฐญฺจ อุตฺตานเมวฯ

ติกณฺฑกีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ